Toen de Tweede Wereldoorlog in 1945 ten einde kwam, kwamen de leiders van de ‘Grote Drie’ van de geallieerden, de Verenigde Staten, de USSR (Unie van Socialistische Sovjetrepublieken) en Groot-Brittannië, bij elkaar in het Duitse Potsdam om de voorwaarden op te stellen voor het einde aan het bloedigste conflict dat de wereld ooit had aanschouwd. De grootmachten verdeelden Duitsland in bezettingszones, erkenden een door de Sovjets gesteunde regering in Polen en deelden Vietnam op in gebieden. Deze ingrijpende besluiten waren bepalend voor de naoorlogse wereldorde. Doel van de gesprekken was om een blijvende vrede te bewerkstelligen, maar na nog geen anderhalf jaar begon de Koude Oorlog, die ruim veertig jaar zou duren.
Van een van de belangrijkste momenten in Potsdam werd geen gespreksverslag gemaakt, noch werd hierover iets gemeld in een persconferentie. Toen de conferentie al enige tijd aan de gang was, nam de Amerikaanse president Harry Truman de Sovjetleider Jozef Stalin apart en vertelde hem explosief nieuws: de VS had even daarvoor met succes een wapen getest met een ‘ongekende vernietigingskracht.’ Het was een kernwapen dat hele steden kon verwoesten, het gevaarlijkste en krachtigste wapen ooit.
Op de achterkant van een foto die werd genomen tijdens de Potsdamconferentie in 1945 beschrijft de Amerikaanse president Harry Truman een gesprek met Sovjetleider Jozef Stalin, dat vaak wordt gezien als het begin van de Koude Oorlog. Er staat (in vertaling): ‘Hier zei ik tegen Stalin dat we verwachten het krachtigste explosief ooit op de Japanners te gooien. Hij lachte en zei dat hij het op prijs stelde dat ik hem dat vertelde – maar hij wist niet waar ik het over had – de atoombom!’
Stalin, Truman en de Britse premier Clement Attlee zijn aanwezig op de Potsdamconferentie in 1945. Als leiders van de ‘Grote Drie’, de landen die de geallieerde strijdkrachten in de Tweede Wereldoorlog de overwinning brachten, kwamen zij bijeen om te bepalen hoe de wereld er na de oorlog uit moest zien.
Binnen enkele weken daarna zette de VS de atoombom in om Japan op de knieën te dwingen. Met een dergelijk verwoestend en bewezen effectief wapen had de VS plotseling de overhand van de machten die tijdens de oorlog geallieerden waren. Wat volgde was een gevaarlijke strijd om suprematie tussen twee supermachten, de VS en de USSR, die voortduurde tot de ineenstorting van de Sovjet-Unie in 1991.
Formeel heerste er vrede tussen de twee landen, maar deze periode kenmerkte zich door een agressieve en kostbare wapenwedloop. Er werden in Latijns-Amerika, Afrika en Azië bloedige proxyoorlogen gevoerd en zowel de door de VS aangevoerde kapitalistische landen als het door Sovjets geleide communistische blok streefden mondiale dominantie na.
De Koude Oorlog duurde bijna een halve eeuw. Hieronder lees je meer over waarom deze begon, hoe de situatie escaleerde, wat er tegenwoordig nog van te merken is – en waarom sommige analisten denken dat er een nieuwe Koude Oorlog aankomt.
Waarom heet het de Koude Oorlog?
De term ‘koude oorlog’ bestond al sinds de jaren dertig van de vorige eeuw, toen in Frankrijk de term guerre froide werd gebruikt om de steeds ingewikkelder relaties tussen Europese landen te beschrijven. In 1945, kort nadat de VS de atoombom had laten vallen op Hiroshima en Nagasaki, gebruikte de Britse schrijver George Orwell de term in een essay over de betekenis van de atoombom voor de internationale relaties.
Ruim honderdduizend Japanners stierven door de atoombommen, die een vernietigende kracht bleken te hebben die zo angstaanjagend was dat Orwell voorzag dat er niet langer sprake zou zijn van openlijke oorlogvoering tussen grootmachten. In plaats daarvan zouden ‘naties ontstaan die enerzijds niet te veroveren zijn, en anderzijds in een permanente staat van ‘koude oorlog’ zijn met buurlanden.’
De door Orwell voorspelde ‘vrede die geen vrede is’ werd bewaarheid naarmate het wantrouwen tussen de voormalige bondgenoten groeide.
OK, maar hoe begon de Koude Oorlog?
De USSR leed de grootste verliezen aan militairen en burgers, naar schatting 24 miljoen, tijdens de bevrijding van grote delen van Oost-Europa van het nazibewind. Sovjetleider Jozef Stalin was ontevreden over de manier waarop Europa na de oorlog was verdeeld. Hij vond dat deze geen recht deed aan de bijdrage die zijn land had geleverd.
De diplomaat George Kennan lichtte zijn meerderen in de VS in over het groeiende wantrouwen van de Sovjet-Unie in de zogenaamde ‘Long Telegram’ uit 1946, zoals deze nu wordt genoemd. Kennan waarschuwde dat de USSR onredelijk en instabiel was, en dat de Sovjet-Unie op de lange termijn niet met het Westen zou samenwerken. In reactie werd in Washington de ‘containmentpolitiek’ ontwikkeld. Het idee was dat de verspreiding van de Sovjetideologie en -invloed moest worden ingeperkt.
Een in Amerika gemaakte vrachtwagen wordt in de Griekse havenstad Piraeus van een vrachtschip getakeld. In een poging om de Sovjetinvloed in de wereld te beperken, beloofde de VS in 1947 steun aan de Griekse monarchistische regering tijdens de burgeroorlog tegen communistisch gezinde strijdkrachten.
De VS kreeg al snel een mogelijkheid om dit nieuwe beleid in praktijk te brengen. In 1947 kondigde Groot-Brittannië aan dat het zijn steun aan Griekenland en Turkije zou intrekken. Deze beide landen streden tegen binnenlandse communistische opstandelingen. President Harry Truman nam de gelegenheid te baat om het Congres om geld te vragen om beide landen te ondersteunen. Daarmee bewerkstelligde hij de zogenaamde Trumandoctrine: het principe dat de VS landen of volken moest steunen die werden bedreigd door Sovjettroepen of waarin communistische opstanden dreigden. Stalin zag dat als een schot voor de boeg in een schaduwoorlog.
De term ‘Koude Oorlog’ werd een aanduiding voor de ideologische strijd tussen het kapitalisme in het Westen en het communisme in het Oosten. De Amerikaanse journalist Walter Lippmann gebruikte de term in een serie artikelen die hij in 1947 schreef over de landen die kant kozen in de impasse, waardoor de term bij een groter publiek bekend raakte.
Waarom werd de NAVO opgericht?
Het was niet alleen de VS die zich zorgen maakte over Stalins pogingen om de Sovjetinvloed richting het westen uit te breiden en andere landen onder communistisch bewind te krijgen. In 1948 steunde de USSR een communistische staatsgreep in Tsjecho-Slowakije en richtte een blokkade op om zich af te scheiden van het westen van Berlijn. De stad was opgedeeld in bezettingszones die in het oosten onder bewind stonden van de communisten en in het westen van kapitalisten.
De VS en zijn bondgenoten wilden tonen dat zij eensgezind waren en richtten een trans-Atlantisch verbond op voor wederzijdse verdediging: de Noord-Atlantische Verdragsorganisatie, oftewel de NAVO. Op 4 april 1949 tekenden de VS, Canada, België, Denemarken, Frankrijk, IJsland, Italië, Luxemburg, Nederland, Noorwegen, Portugal en het Verenigd Koninkrijk een verdrag waarin ze overeenkwamen dat ‘een aanval op een of meer landen… zal worden beschouwd als een aanval tegen al deze landen.’
De Sovjetdelegatie arriveert in mei 1955 in Polen om de bijeenkomst bij te wonen die zou uitmonden in het Warschaupact, een verdrag voor wederzijdse verdediging tussen acht communistische, Oost-Europese landen. Het was bedoeld als tegenwicht tegen de westerse NAVO.
Het antwoord van de USSR kwam in de vorm van een eigen verdedigingsalliantie. In 1955 werd het Warschaupact van de Sovjet-Unie met zeven satellietstaten ondertekend, waaronder Polen en Oost-Duitsland. Dit verstevigde de ideologische en militaire barrière tussen Oost- en West-Europa, die door Winston Churchill in een speech in 1946 het ‘Iron Curtain‘ (IJzeren Gordijn) was genoemd.
Hoe dicht was de wereld bij een kernoorlog?
Terwijl de twee kanten aan beide zijden van dat IJzeren Gordijn steeds meer tegenover elkaar kwamen te staan, raakten de VS en de USSR verwikkeld in een wapenwedloop, waarbij biljoenen dollars werden gestoken in een steeds groter arsenaal aan kernwapens.
De VS begon de wapenwedloop met een voorsprong. Maar toen de USSR eenmaal een voorraad aan eigen kernwapens had, hielden de twee kampen elkaar in balans via ‘mutually assured destruction’ (wederzijds gegarandeerde vernietiging). Het idee hierbij is dat als een van de kampen aanvalt, de ander terugslaat, wat apocalyptische gevolgen heeft voor beide partijen.
Beide landen hadden verdedigingsprojectielen op elkaar gericht en in 1962 bracht de Cubacrisis de landen dichter bij een oorlog dan ooit tijdens de Koude Oorlog. De Verenigde Staten ontdekte dat er zich op Cuba, op slechts zo'n 150 kilometer ten zuiden van de staat Florida, raketbases en kernwapens van de Sovjets bevonden. President John F. Kennedy eiste dat deze zouden worden verwijderd en verklaarde dat een aanval op Amerikaans grondgebied zou leiden tot een directe aanval op de USSR.
Op een televisie in een warenhuis is in 1962 de Amerikaanse president John F. Kennedy te zien die de blokkade van Cuba aankondigt tijdens de Cubacrisis. Dit was een cruciaal moment in de Koude Oorlog; de wereld kwam nooit dichter bij een kernoorlog als toen.
De dreiging van een atoomoorlog hing boven de bijna twee weken van gespannen onderhandelingen. Uiteindelijk stemde de USSR ermee in om zijn wapensystemen te ontmantelen, als de VS toezegde dat er geen invasie in Cuba zou volgen. Achter de schermen ging de VS ook akkoord met het verwijderen van kernwapens uit Turkije, maar deze deal werd pas in 1987 publiek bekend.
Toch nam het kernarsenaal van beide kampen in hoog tempo toe. Aan het eind van de jaren tachtig had de Verenigde Staten naar schatting 23.000 kernwapens, tegenover de 39.000 van de Sovjet-Unie.
Hoe werd de Koude Oorlog verder nog uitgevochten?
Tijdens de ruim veertig jaar durende Koude Oorlog, vochten de VS en de Sovjet-Unie meerdere proxyoorlogen over de hele wereld uit. Tijdens de Koreaoorlog, de Vietnamoorlog en verschillende andere gewapende conflicten, financierden de supermachten de strijdende partijen of vochten rechtstreeks mee tegen communistische of kapitalistische milities. Beide kampen financierden revoluties, opstanden en politieke moorden in Latijns-Amerika, Afrika, Azië en het Midden-Oosten.
De VS en de Sovjet-Unie wilden ook hun technologische dominantie bewijzen tijdens de ruimtewedloop die twintig jaar duurde. De Sovjet-Unie scoorde als eerste met de lancering van de Spoetnik-1, de eerste kunstmatige satelliet, in 1957. De VS was in 1969 het eerste land dat een mens naar de maan zond. Het duurde tot het midden van de jaren zeventig voordat de twee landen gingen samenwerken aan gezamenlijke missies.
Ruimte race
In de jaren zestig raakten de VS en de USSR verwikkeld in een wapenwedloop, waardoor er nog een arena ontstond voor de strijd om militaire suprematie tijdens de Koude Oorlog. de vorige foto is van de Spoetnik uit de Sovjet-Unie, de eerste satelliet uit. Rechts een opname van een Amerikaanse astronaut die een experiment op de maan voorbereidt.
Hoe eindigde de Koude Oorlog?
Medio jaren tachtig was het leven achter het IJzeren Gordijn veranderd. In de landen van het Oostblok werden democratische opstanden georganiseerd en de USSR zelf kampte met economische en politieke chaos. De relatie tussen de VS en de USSR verbeterde; er werd in 1987 zelfs een verdrag gesloten waardoor bepaalde kernraketten die vanaf de grond kunnen worden gelanceerd werden geëlimineerd uit het arsenaal van de landen.
In 1991 hadden in een groot deel van het voormalige Oostblok democratische revoluties plaatsgevonden en werd het Warschaupact officieel ontbonden. Michail Gorbatsjov, de laatste leider van de USSR, stelde zijn land open voor het Westen en voerde economische hervormingen door die het einde betekenden voor instituties die afhankelijk waren van genationaliseerde goederen. In december 1991 viel de USSR uiteen in verschillende landen.
Wat betekent dit voor het heden?
De USSR bestaat niet meer en de kernarsenalen zijn drastisch afgenomen dankzij de non-proliferatieverdragen die Washington en Moskou in de jaren tachtig en negentig met elkaar sloten. In de afgelopen decennia trokken de VS en Rusland bij een aantal wereldwijde kwesties gezamenlijk op, zoals in Afghanistan en tijdens de ‘War on terror’.
Maar de Koude Oorlog werkt nog steeds door in de huidige geopolitiek. De beide landen hebben nog steeds uiteenlopende geopolitieke belangen, grote defensiebudgetten en internationale militaire bases. De NAVO heeft nog steeds politieke macht en het aantal lidstaten is uitgebreid tot dertig. Het verbond reikt nu tot aan de grenzen van Rusland en omvat voormalige Sovjetlanden en lidstaten van het Warschaupact, zoals Polen en de Baltische staten. Russia beschouwt de uitbreiding van de NAVO richting het oosten sinds de jaren negentig als een bedreiging.
De spanningen tussen Rusland en het Westen bereikten een nieuw hoogtepunt na de Russische inval in Oekraïne in februari 2022. Oekraïne zette in 2008 de eerste stappen richting een uiteindelijk NAVO-lidmaatschap. Twee jaar later veegde een nieuwe president deze plannen van tafel. Volgens sommige commentatoren betekent de huidige crisis het begin van een nieuwe Koude Oorlog.
Is de Koude Oorlog van de 21e eeuw al begonnen? Dat valt te bezien. Historici stellen dat de besluiten van Potsdam de grondslag vormden voor een langdurige rivaliteit na de Tweede Wereldoorlog. We herkennen de aanvang van een nieuwe Koude Oorlog mogelijk pas wanneer we die bekijken in de achteruitkijkspiegel van de geschiedenis.
Noot van de redactie: Dit verhaal werd oorspronkelijk in het Engels gepubliceerd op 22 maart 2019 op nationalgeographic.com. Dit is een bewerkte versie.
